محمدفاضل ایروانیشهر تاریخی ایروان تا انعقاد قرارداد ننگین گلستان در تاریخ ۲۹ شوال المکرم ۱۲۲۸ قمری یکی از شهرهای ایران محسوب می‌شد. هم اکنون پایتخت کشور جمهوری ارمنستان است. بنا به مدارک تاریخی، ایروان، در گذشته، مرکز فرهنگ غنی شیعه بوده است. وجود مدارس علوم دینی، تحصیل و تدریس معارف جعفری و وجود فقیهان و عالمان برجسته‌ای مانند آیت‌الله میرزا عبدالکریم ملاباشی ایروانی ، [۱]
عرشیان خاک نشین، محمد الوانساز خویی، ص۳۳ـ۳۶.
[۲]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۳۵۳ـ۳۵۶.
[۳]
دانشمندان آذربایجان، محمد علی تربیت، ص۳۵۸.
[۴]
الفوائدالرضویه، شیخ عباس قمی، ص۲۳۹ـ۲۴۳.
[۵]
فرهیختگان آذربایجان، محمد الوانساز خویی، خطی.
آیت‌الله ملا حسن ایروانی ، [۶]
الکرام البرره، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج۱، ص۲۹۵ـ۲۹۶.
آیت‌الله سید علی ایروانی [۷]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۳۴۴ـ۳۴۶.
[۸]
مرزداران فقاهت، محمود طیار مراغی، ص۱۳۹ـ۱۴۰.
و ده‌ها شخصیت بارز دیگر، دلیل بر مدعای ما است.فهرست مندرجات۲ - پیشینه خاندان ایروانی ۳ - فرزندان مولی علی اصغر ایروانی ۳.۱ - آیت‌الله حاج شیخ عبدالحسین ایروانی ۳.۱.۱ - آثار شیخ عبدالحسین ۳.۱.۲ - فرزندان و نوادگان شیخ عبدالحسین ۳.۲ - علامه حاج شیخ موسی ایروانی ۴ - ولادت محمد فاضل ایروانی ۴.۱ - مهاجرت به ایران ۴.۲ - آثار محمد فاضل ۴.۳ - وفات ۴.۴ - مهاجرت به عراق ۴.۵ - مشایخ اجازه وی ۴.۶ - مرجعیت ۴.۷ - شاگردان محمد فاضل ایروانی ۴.۷.۱ - اسامی برخی از شاگردان ۴.۸ - زندگی فاخرانه ۴.۹ - احترام آیت‌الله مامقانی به آیت‌الله فاضل ایروانی ۴.۱۰ - تاثیر فتوای آیت‌الله فاضل ایروانی ۴.۱۱ - آیت الله فاضل ایروانی از منظر یک زائر ۴.۱۲ - کتابخانه ی شخصی ۴.۱۳ - آثار علمی ۴.۱۴ - مدرسه آیت‌الله ایروانی ۴.۱۵ - محمدفاضل ایروانی از منظر صاحب نظران ۴.۱۶ - رحلت ۴.۱۷ - فرزندان و نوادگان ۵ - پانویس ۶ - منبع ۱ - خاندان ایروانیخاندان ایروانی یکی از خاندان‌های علمی و فقهی و زعامت و مرجعیت شیعه در ایران و عراق و قفقازشوروی سابق است. این طایفه از ذریه ی آخوند ملا محمدباقر ایروانی، فرزند میر فتاح است. بانی نهضت علمی در این خاندان، همان آخوند ملا محمدباقر ایروانی است که پس از او فرزندان و نوادگانش این راه ارزشمند را ادامه دادند. اطلاعات ما درباره ی ایشان خیلی کم است و تنها به وجود دو فرزند فقیه از ایشان خلاصه می‌شود. نام فرزندان او چنین است: آیت الله ملا محمد فاضل ایروانی (شخصیت مورد نظر ما). آیت الله ملا علی اصغر ایروانی. ۲ - پیشینه خاندان ایروانیآیت الله ملا علی اصغر ایروانی برادر آیت‌الله فاضل ایروانی در ایروان به دنیا آمد و مقدمات علوم دینی را در آن جا آموخت. بعد از آن در سال ۱۲۴۲ قمری در جنگ‌های ایران و روس شرکت کرد. او سپس به حوزه ی علمیه ی قزوین رفت و از حوزه ی درسی آیت‌الله ملا محمد صالح برغانی و در حکمت و فلسفه از محضر آیت‌الله آخوند ملا آقا حکمی کسب فیض کرد و در علوم معقول و منقول به حد اجتهاد رسید و بعد از آن به مجاورت در عتبات عالیات موفق گردید. [۹]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۲۵۱.
آیت الله ملا علی واعظ خیابانی در خصوص تبحر ایشان در خطابه و وفاتش می‌نویسد: مولی علی اصغر ایروانی برادر عالم ربانی (آیت الله فاضل ایروانی) در سلک وعاظ و محدثین از طراز اول معدود بود و هم به شرف مجاورت عتبات عالیات استسعاد داشت. در یک هزار و سیصد، راجعا عن حرم الله، در دارالهجرة، وفات یافت و در ظل قبه ائمه بقیع ، علیهم السلام، به خاک رفت. [۱۰]
علمای معاصرین، ملا علی واعظ خیابانی، ص۲۱.
۳ - فرزندان مولی علی اصغر ایروانیاز این عالم ربانی چهار دختر به نام‌های سکینه خاتون، حلیمه خاتون و زوجه ی حسن صالح آبادی و زوجه ی حاج محمدعلی نخجوانی به جای ماند. [۱۱]
خاندان ایروانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۱۲۶.
دو فرزند علمی و فقهی بر جای مانده است:۳.۱ - آیت‌الله حاج شیخ عبدالحسین ایروانیآیت الله حاج شیخ عبدالحسین ایروانی در کربلا به دنیا آمد و در آن شهر به فراگیری علوم اسلامی پرداخت. او سپس در شهر مقدس نجف اشرف از محضر عمویش آیت‌الله فاضل ایروانی و آیت‌الله شیخ زین العابدین مازندرانی و علامه محمد صالح برغانی استفاده کرد و مدارج عالی اجتهاد را در پیش آنان سپری کرد. ایشان از خطبای بزرگ عراقو شیفته ی خطابه و سخنوری بود. ۳.۱.۱ - آثار شیخ عبدالحسینآثار او چنین است: الف) وجیزة المقام فی الحلال و الحرام. ب) وجیزة الفیلیة فی الامور السیاسیة. ت) وجیزة الناصریةفی الاحکام الشرعیه. او در سال ۱۳۱۴ قمری یا ۱۳۱۵ قمری در حدود ۶۵ سالگی درگذشت و در وسط وادی السلام به خاک سپرده شد. [۱۲]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۲۵۹ـ۲۶۰.
[۱۳]
خاندان ایروانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۱۲۳ـ۱۲۴.
۳.۱.۲ - فرزندان و نوادگان شیخ عبدالحسیناسامی فرزندان و نوادگانش که همگی از روحانیون و خطبا هستند، چنین است: ۱. شیخ احمد ایروانی [۱۴]
معارف الرجال، شیخ محمد حرزالدین، ج۲، ص۱۴۱.
[۱۵]
خاندان ایروانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۱۳۰ـ۱۳۱.
و فرزندش شیخ محمد ایروانی.۲. شیخ طاهر ایروانی حائری [۱۶]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۲۵۹ـ۲۶۰.
[۱۷]
خاندان ایروانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۱۳۲ـ۱۳۳.
و دو فرزندش شیخ شریف ایروانی و شیخ سعید ایروانی.۳. شیخ محمد صادق ایروانی [۱۸]
خاندان ایروانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۱۳۴ـ۱۳۶.
و فرزندش شهید شیخ محمد علی ایروانی. [۱۹]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۲۵۳ـ۲۵۶.
۴. آیت‌الله میرزا علی آقا ایروانی [۲۰]
خاندان ایروانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۲۶ـ۶۵.
[۲۱]
خاندان ایروانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۱۳۷ـ۱۶۰.
[۲۲]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۶۹ـ۱۰۱.
[۲۳]
اثر آفرینان، ج۱، ص۳۳۳.
[۲۴]
معارف الرجال، شیخ محمد حرزالدین، ج۲، ص۱۴۰ـ۱۴۲.
[۲۵]
گنجینه ی دانشمندان، شیخ محمد شریف رازی، ج۴، ص۳۸۳.
[۲۶]
فهرست کتاب‌های چاپی عربی، خان بابا مشار، ص۲۹۸.
[۲۷]
هرست کتاب‌های چاپی عربی، خان بابا مشار، ص۳۹۶.
[۲۸]
هرست کتاب‌های چاپی عربی، خان بابا مشار، ص۶۲۸.
[۲۹]
هرست کتاب‌های چاپی عربی، خان بابا مشار، ص۹۷۴.
[۳۰]
هرست کتاب‌های چاپی عربی، خان بابا مشار، ص۱۰۰۵.
و فرزندش آیت‌الله میرزا یوسف ایروانی. [۳۱]
گنجینه ی دانشمندان، ج۳، ص۳۸۴.
[۳۲]
خاندان ایروانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۵۶ـ۱۰۸.
[۳۳]
خاندان ایروانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۱۶۱ـ۱۶۳.
۵. بی بی خانم، زوجه ی پسر عمویش میرزا محمود ایروانی. بعد وفات او، به عقد برادر همسرش شیخ مرتضی ایروانی درآمد. [۳۴]
خاندان ایراونی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۱۲۴.
۳.۲ - علامه حاج شیخ موسی ایروانیایشان عالمی خطیب و شاعر و ادیب بود. وی، از قدرت بینایی محروم بوده است. ذکاوت و استعداد او فوق تصور بوده و چندین ماه در کربلا سکونت می‌کرد و چندین ماه در نجف اشرف. مرحوم آیت‌الله ملا علی واعظ خیابانی در شرح حال او می‌نویسد: ... مرحوم شیخ موسی، مکفوف است که مکرر از عتبات عالیات به تبریز آمد و رونقی تمام و شهرتی وافر نمود و در اکثر مجالس با ما هم منبر بود و متتبع و با اطلاع و واعظ و محدث و مورخ بودند و خوب قصاید عربیه مشجیه به لحن می‌خواند و شخص جسیم و بسیم و ظریفی بود، رحمة‌الله‌علیه . [۳۵]
علمای معاصرین، ملا علی واعظ خیابانی، ص۲۱.
[۳۶]
وقایع الایام، ملا علی واعظ خیابانی، ج۲، ص۶۲۲.
از ایشان دو دختر به نام‌های شریفه خانمو راضیه خانم (همسر شیخ محمد صادق ایروانی) به یادگار ماند. [۳۷]
خاندان ایروانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۱۲۸.
۴ - ولادت محمد فاضل ایروانیاستاد استادان، آیت‌الله ملامحمد ایروانی ( شهرت وی به صورت‌های ایروانی، فاضل ایروانی و ایروانی نجفی نیز آمده است.) مشهور به «فاضل ایروانی» (صدرالاسلام امامی خویی در مورد لقب ایشان می‌نویسد: عرف المترجم بـ «الفاضل» من ایام تحصیله تقدیرا لمقام فضله و تشریفا له و کان لایذکر فی الالسنة الا به و کان حقیقا و مستحقا لهذا اللقب الجلیل.) [۳۸]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۲، ص۱۱۸۲.
فرزند مرحوم ملا محمدباقر ایروانی به سال ۱۲۳۲ قمری [۳۹]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۲، ص۱۱۸۲.
در شهر ایروان و در بیت دیانت و روحانیت چشم به هستی گشود و در زادگاه خویش رشد کرد و پرورش یافت. در همان شهر با خواندن و نوشتن آشنا شد و برخی از علوم ادبی را در آن جا فراگرفت. [۴۰]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۲، ص۱۱۸۲.
۴.۱ - مهاجرت به ایرانایشان در حالی که هنوز به حد بلوغ نرسیده بود ـ پس از استیلای دولت روس بر آن منطقه ـ رهسپار ایران گردید و حوزه ی علمیه ی قزوین را برای تحصیل خویش انتخاب کرد و در محضر انور استاد والامقام آیت‌الله حاج ملا عبدالکریم ایروانی (فقیه بلند آوازه، عالم ربانی حاج میرزا عبدالکریم ایروانی در روز نهم ذو الحجه سال ۱۲۲۰ قمری در ایروان پا به دنیا گشود. پدرش عالم فرهیخته و عارف واصل حاج میرزا ابوالقاسم مجتهد ایروانی از بزرگان علمای آذربایجان بود. وی در کودکی به همراه پدر به ایران آمد و از اوان کودکی مشغول فراگیری علوم ادبی و عربی گردید و سپس برای تکمیل معلومات به عتبات عالیات رفت و در شمار شاگردان آیت الله سید علی طباطبایی (صاحب ریاض) و فرزندش آقا سید محمد قرار گرفت و در اصول و فروع احکام اسلامی به مرتبه بلند اجتهاد و استنباط نایل آمد. ایشان سپس به ایران آمد و در قزوین اقامت نمود و به تدریس کتاب شریف ریاض همت گماشت و شاگردانی چون : آیت الله میرزا محمد علی ملا باشی (فرزندش)، آیت‌الله ملا محمد فاضل ایراونی، آیت الله میرزا حبیب الله رشتی و آیت الله میرزا محمد تنکابنی نویسنده قصص العلماء پرورش داد. آیت الله فاضل ایروانی در حق استادش گفته بود: وی از علمای مجهول القدر در ایران بودند و عیبی نداشتند جز اینکه به عمل کیمیاگری و اکسیر آلوده شده بودند. ۴.۲ - آثار محمد فاضلتالیفات او چنین است : ۱. حاشیه بر کتاب الطهارة، تالیف استادش آیت‌الله سید طباطبایی؛ ۲. اصالة البرائة؛ ۳. قواعد النحو و الصرف فی لغة الفرس؛ ۴. قوائد فارسی، (تبریز، ۱۲۶۲ قمری)؛ ۵. رساله‌ای در قافیه؛ ۶. مختصر العروض، (تبریز، ۱۲۶۲ قمری). ۴.۳ - وفاتایشان در ۷۴ سالگی در شب چهار شنبه چهاردهم محرم الحرام سال ۱۲۹۴ قمری در تبریز رحلت نمود و در مقبره ملا باشی که خود قبلا آماده نموده بود به خاک سپرده شد.) [۴۱]
عرشیان خاک نشین، محمد الوانساز خویی، ص۳۳ـ۳۶.
[۴۲]
میراث اسلامی ایران، امین الشرع خویی، ج۸، ص۴۱۵.
به تحصیل پرداخت. [۴۳]
میراث اسلامی ایران (تذکرة المعاصرین)، امین الشرع خویی، ج۸، ص۴۱۵.
شاگرد فاضلش آیت‌الله حاج میرزا ابوالقاسم امین الشرع خویی در خصوص تحصیل ایشان در قزوین از زبان استادش می‌نویسد:این بنده از قول آن جناب شنیدم که می‌فرمود: هنگامی که در مدرسه قزوین تحصیل می‌کردم، هنوز به سن رشد و بلوغ نرسیده بودم که در مدرسه، تدریس شرح لمعه می کردم و همان وقت قوه ی اجتهاد و استنباط را داشتم. [۴۴]
میراث اسلامی ایران (تذکرة المعاصرین)، امین الشرع خویی، ج۸، ص۴۱۵.
۴.۴ - مهاجرت به عراقاو پس از کسب فیض از استادان فاضل در مدرسه ی علمیه ی قزوین، راه کشور عراق را در پیش گرفت و در حالی که چهارده سال داشت [۴۵]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۲، ص۱۱۸۲.
[۴۶]
الفوائدالرضویه، شیخ عباس قمی، ص۶۰۱.
وارد کربلای معلی گردید و در جوار مرقد مطهر حضرت سیدالشهداء، علیه السلام، به مدت چهار سال از محضر آیت‌الله سید ابراهیم قزوینی (نویسنده ی کتاب ضوابط الاحکام و دلائل الاحکام) استفاده کرد [۴۷]
الفوائدالرضویه، شیخ عباس قمی، ص۶۰۱.
و پس از آن به نجف اشرف رفت و در جلسات درسی شیخ اعظم شیخ مرتضی انصاری و آیت‌الله شیخ محمد حسن نجفی (صاحب جواهر) [۴۸]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۲، ص۱۱۸۲.
[۴۹]
الفوائدالرضویه، شیخ عباس قمی، ص۶۰۱.
و آیت‌الله شیخ حسن کاشف الغطاء [۵۰]
الفوائدالرضویه، شیخ عباس قمی، ص۶۰۱.
حاضر گردید و در اندک مدتی در بین شاگردان شیخ انصاری از همه پیشی گرفت و یکی از ارکان علمی جلسات ایشان شد. [۵۱]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۲، ص۱۱۸۲.
[۵۲]
الفوائدالرضویه، شیخ عباس قمی، ص۶۰۱.
۴.۵ - مشایخ اجازه ویآیت الله فاضل ایروانی از چند از علمای بنام شیعه ، اجازه روایی (شیخ محمد حرزالدین اجازات ایشان از شیخ مرتضی انصاری و صاحب جواهر را اجازه اجتهاد ضبط کرده است.) [۵۳]
معارف الرجال، شیخ محمد حرزالدین، ج۲، ص۳۶۲.
دارد. اسامی آنان بدین قرار است:شیخ اعظم شیخ مرتضی انصاری؛ آیت الله شیخ محمد حسن نجفی؛ آیت الله شریف العلماء مازندرانی ؛ (لازم به ذکر است که مرحوم صدرالاسلام محمدامین امامی خویی، شریف العلماء را از مشایخ اجازه فاضل ایروانی یاد کرده که با محاسبه سال ولادت (۱۲۳۲ قمری) و تاریخ مهاجرت (۱۲۴۶ قمری) ایشان به عتبات عالیات و تاریخ وفات مرحوم شریف العلماء (۱۲۴۵ قمری) خیلی بعید به نظر می‌رسد چون که قبل ورود او به کربلاء شریف العلماء دارفانی را وداع گفته بود، مگر با این فرض قبول کنیم که او قبل از مهاجرت به عراق و در سنین نوجوانی از طریق نامه از ایشان اجازه دریافت داشته بود.) [۵۴]
مرآة الشرق، صدرالاسلام محمدامین امامی خویی، ج۲، ص۱۱۸۵.
آیت الله سید ابراهیم قزوینی (صاحب ضوابط)؛ [۵۵]
مرآة الشرق، صدرالاسلام محمدامین امامی خویی، ج۲، ص۱۱۸۴.
آیت الله ملا عبدالکریم ایروانی ؛ [۵۶]
الاجازة الاکبیرة، سید شهاب الدین مرعشی نجفی، ص۱۵۵.
آیت الله میرزا جعفر طباطبایی حائری ؛ [۵۷]
معارف الرجال، شیخ محمد حرزالدین، ج۲، ص۳۶۲.
خود معظم له نیز به برخی از علما و فضلای آن روز نیز اجازه نقل حدیث داده است. نام آنان چنین است: سید احمد بن محمدباقر بهبهانی حائری؛ [۵۸]
الاجازة الکبیرة، سید شهاب الدین مرعشی نجفی، ص۲۲.
سید حسن صدر ؛ [۵۹]
المسلسلات فی الاجازات، سید محمود مرعشی نجفی، ج۲، ص۱۰۳.
سید علی جزائری ؛ [۶۰]
المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۳۴۵.
شیخ علی محاویلی نجفی؛ [۶۱]
الاجازة الکبیرة، سید شهاب الدین مرعشی نجفی، ص۱۱۲.
شیخ محمدباقر بیرجندی قائنی خراسانی؛ [۶۲]
المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۹.
شیخ میرزا عبدالحسین مشکینی (مشهور به امام)؛ [۶۳]
الاجازة الکبیرة، سید شهاب الدین مرعشی نجفی، ص۷۶.
مولی محمدمهدی بنابی حائری؛ [۶۴]
الاجازة الکبیرة، سید شهاب الدین مرعشی نجفی، ص۲۱۵.
میرزا علی اکبر اردبیلی ؛ [۶۵]
الاجازة الکبیرة، سید شهاب الدین مرعشی نجفی، ص۱۱۴.
میرزا محمدباقر ایروانی نجفی؛ [۶۶]
الاجازة الکبیرة، سید شهاب الدین مرعشی نجفی، ص۳۱.
میرزا هدایت الله قزوینی شهیدی؛ [۶۷]
المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲۹.
میرزا یحیی امام جمعه خوئی. [۶۸]
الاجازة الکبیرة، سید شهاب الدین مرعشی نجفی، ص۲۴۰.
۴.۶ - مرجعیتآیت الله فاضل ایروانی پس از ارتحال شیخ اعظم شیخ مرتضی انصاری و آیت‌الله سید حسین ترک کوه کمری به مرجعیت شیعه رسید و ریاست مذهبی بدو منتهی شد. ایشان در ایران، عراق، هند، ترکیه، روسیه، قفقاز شهرت تام داشته و مرجع تقلید اغلب شیعیان آن کشورها بود. اموال بسیاری به محضر او می‌رسید و او در ضروریات طلاب علوم دینی و دیگر مصارف شرعی صرف می‌کرد. [۶۹]
ریحانة الادب، اعتمادالسلطنة، ج۴، ص۲۷۸.
[۷۰]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۲، ص۱۱۸۳.
مشهور است که آیت‌الله فاضل ایروانی اولین کسی است که شهریه داد. قبلا وجوه شرعی به صورت تقسیمی (شهریه حقوق ماهیانه‌ای است که مراجع تقلید برای اداره زندگی و تامین معیشت برای طلاب می‌دهند ولی تقسیمی هر چند وقت یک بار پرداخت می‌شود.) در بین طلاب بوده و نه به صورت شهریه و همه ماهه. [۷۱]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۲۱۹.
۴.۷ - شاگردان محمد فاضل ایروانییکی از برنامه‌های منظم و دقیق معظم له که از سنین نوجوانی تا آخر عمر مبارکش ترک نگردید، تدریس دروس حوزوی است که بنا به اظهار خود ایشان قبل رسیدن به سن بلوغ در حوزه ی علمیه ی قزوین به تدریس لمعه اشتغال داشت [۷۲]
میراث اسلامی ایران (تذکرة المعاصرین)، امین الشرع خویی، ج۸، ص۴۱۵.
و پس از عزیمت به عتبات عالیات در زمان استادش مرحوم شیخ مرتضی انصاری، محفل علمی داشت. پس از وفات استادش، مجلس درس ایشان یکی از دروس مهم حوزه ی علمیه ی نجف اشرف را تشکیل می‌داد. او اصول را شب‌ها در صحن مطهر امیرالمومنین علی علیه السلام، و صبح‌ها فقه را در مسجد شیخ طوسی ایراد می‌کرد و جمع کثیری از فضلا در آن شرکت می‌کردند. [۷۳]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۲، ص۱۱۸۳.
[۷۴]
معارف الرجال، شیخ محمد حرزالدین، ج۲، ص۳۶۲.
آیت الله ملا علی واعظ خیابانی درباره ی احاطه ی ایشان بر مطلب و اطلاعات وافر ایشان می‌نویسد: تبحر و احاطه و جامعیت این عالم یگانه و فاضل فرزانه در اطراف عالم و بسیط محیط معروف و مشهور بود و در مجلس درس همواره از دیگر علوم و فنون عنوان و استشهاد می‌فرمود و نظایر مطلب را بیان می‌نمود. از نجف نوشته بودند که تحریر و تقریرات و ضبط بیانات آقای فاضل ایروانی به واسطه تنوع و توسع ممکن نیست. [۷۵]
علمای معاصرین، ملا علی واعظ خیابانی، ص۱۴۸.
۴.۷.۱ - اسامی برخی از شاگرداناسامی برخی از شاگردان ایشان چنین است: سید احمد مستنبط تبریزی؛ [۷۶]
نقباءالبشر، ج۱، ص۱۰۰.
[۷۷]
منار الهدی فی الانساب، شیخ محمد حسین اعلمی حائری، ص۴۱.
[۷۸]
گنجینه ی دانشمندان، ج۷، ص۲۸۷.
[۷۹]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۱۶۸.
[۸۰]
آثارالحجة، ج۲، ص۳۶۸.
[۸۱]
معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، محمد هادی امینی، ج۳، ص۱۱۹۸.
سید اسدالله اشکوری؛ [۸۲]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۱، ص۱۵۰.
[۸۳]
نقباءالبشر، ج۱، ص۱۳۸.
سید علی جزائری شوشتری؛ [۸۴]
نقباءالبشر، ج۴، ص۱۴۸۵.
سید علی کوه کمری ؛ [۸۵]
ستارگان حرم، ج۱۷، ص۹۹.
[۸۶]
ستارگان حرم، ج۱۷، ص۱۱۲.
سید محمد تقی خویی نجفی؛ [۸۷]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۱، ص۳۵۲ـ۳۵۴.
سید محمد تقی طالقانی؛ [۸۸]
نقباءالبشر، ج۱، ص۲۴۳.
سید محمد شریف تقوی شیرازی؛ [۸۹]
نقباءالبشر، ج۲، ص۸۳۵.
سید محمد شریف رضوی شیرازی؛ شیخ ابراهیم سالیانی نجفی؛ [۹۰]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۱، ص۶۵.
[۹۱]
نقباءالبشر، ج۱، ص۴.
شیخ ابوالحسن فقیهی قزوینی؛ [۹۲]
نقباءالبشر، ج۲، ص۸۳۸.
شیخ احمد تفرشی نجفی؛ [۹۳]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۱، ص۱۲۸.
[۹۴]
نقباءالبشر، ج۱، ص۹۷.
شیخ اسماعیل خویی؛ [۹۵]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۴۱۷.
شیخ باقر دزفولی کاظمی؛ [۹۶]
زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، شیخ مرتضی انصاری، ص۲۰۶.
شیخ باقر کاظمی تستری؛ [۹۷]
نقباءالبشر، ج۱، ص۲۰۵.
شیخ عبدالحسین ایروانی (برادر زاده معظم له)؛ [۹۸]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۲۵۹.
شیخ عبدالصمد ارونقی تبریزی؛ [۹۹]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۱، ص۸۰۶ـ۸۰۸.
[۱۰۰]
نقباءالبشر، ج۳، ص۱۱۳۱.
شیخ عبدالغنی بادکوبی؛ [۱۰۱]
نقباءالبشر، ج۳، ص۱۱۴۹.
شیخ محرم علی طارمی ابهری زنجانی؛ [۱۰۲]
دانشمندان آذربایجان، محمد علی تربیت، ص۴۱۰.
شیخ محمدباقر بیرجندی قائنی خراسانی؛ [۱۰۳]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۱، ص۲۹۲ـ۲۹۳.
شیخ محمدجواد ایروانی (فرزند معظم له)؛ شیخ محمد حرزالدین نجفی؛ [۱۰۴]
معارف الرجال، شیخ محمد حرزالدین، مقدمه.
شیخ محمدحسن آل یس؛ [۱۰۵]
مرزداران فقاهت، محمود طیار مراغی، ص۲۲۵.
شیخ محمدحسن میانه ای؛ [۱۰۶]
اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج۵، ص۳۲۱.
شیخ مرتضی عاملی (نظام الدین)؛ شیخ میرزا عبدالحسین مشکینی مشهور به امام؛ [۱۰۸]
ریحانة الادب، اعتمادالسلطنة، ج۵، ص۳۱۹.
[۱۰۹]
زندگی و شخصیت شیخ انصاری، ص۴۱۰.
[۱۱۰]
علمای معاصرین، ملا علی واعظ خیابانی، ص۱۷۹.
[۱۱۱]
معارف الرجال، شیخ محمد حرزالدین، ج۱، ص۴۵.
شیخ میرزا محمد همدانی جولانی ؛ [۱۱۲]
المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۲۱۳.
شیخ هادی تهرانی؛ [۱۱۳]
زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، ص۳۲۳.
ملا احمد شبستری ؛ [۱۱۴]
علمای معاصرین، ملا علی واعظ خیابانی، ص۲۱ـ۳۲.
[۱۱۵]
نقباءالبشر، ج۱، ص۸۵.
[۱۱۶]
گنجینه ی دانشمندان، ج۵، ص۳۷۸.
ملا احمد کوزه کنانی؛ [۱۱۷]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۲۹۹ـ۳۰۰.
[۱۱۸]
دانشمندان آذربایجان، محمد علی تربیت، ص۳۱.
[۱۱۹]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۱، ص۱۳۴-۱۳۵.
[۱۲۰]
نقباء البشر، ج۱، ص۱۰۹.
[۱۲۱]
ریحانةالادب، اعتمادالسلطنة، ج۵، ص۱۰۲.
ملا عبدالکریم ایروانی؛ [۱۲۲]
عرشیان خاک نشین، ص۳۳-۳۶.
ملا محمد علی نخجوانی؛ [۱۲۳]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۳۰۸.
ملا مهدی آرانی؛ میرزا ابوالحسن انگجی؛ [۱۲۵]
عرشیان خاک نشین، محمد الوانساز خویی، ص۷۷ـ۸۲.
میرزا ابوالقاسم اردوبادی؛ [۱۲۶]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۲.
[۱۲۷]
نقباءالبشر، ج۱، ص۶۲.
[۱۲۸]
ریحانة الادب، اعتمادالسلطنة، ج۱، ص۲۰۴.
[۱۲۹]
علمای معاصرین، ملا علی واعظ خیابانی، ص۱۰۵.
[۱۳۰]
احسن الودیعه، ج۲، ص۸۶.
میرزا جواد مجتهد تبریزی ؛ [۱۳۱]
نقباءالبشر، ج۱، ص۳۱۹.
میرزا حبیب الله رشتی؛ [۱۳۲]
گلشن ابرار، ج۱، ص۳۷۹.
میرزا حسن علیاری تبریزی؛ [۱۳۳]
نقباءالبشر، ج۱، ص۴۱۶.
میرزا صادق آقا مجتهد تبریزی؛ [۱۳۵]
نقباءالبشر، ج۳، ص۸۷۳.
[۱۳۶]
گنجینه ی دانشمندان، ج۱، ص۲۳۶ـ۲۳۸.
[۱۳۷]
گنجینه ی دانشمندان، ج۴، ص۴۵۹ .
[۱۳۸]
ستارگان حرم، ج۱، ص۱۱۳.
میرزا علی اکبر اردبیلی؛ [۱۳۹]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۱، ص۱۵۴ـ۱۵۷.
میرزا محمدباقر ایروانی نجفی؛ میرزا محمدحسن زنوزی؛ [۱۴۰]
علمای معاصرین، ملا علی واعظ خیابانی، ص۴۵.
[۱۴۱]
نقباءالبشر، ج۱، ص۴۰۸.
[۱۴۲]
مرزداران فقاهت، محمود طیار مراغی، ص۲۲۹-۲۳۰.
[۱۴۳]
زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، ص۲۳۶.
میرزا محمود شیخ الاسلام تبریزی؛ [۱۴۴]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۲، ص۱۲۴۷-۱۲۴۸.
[۱۴۵]
علمای معاصرین، ملا علی واعظ خیابانی، ص۴۰.
[۱۴۶]
فرهیختگان آذربایجان، خطی.
میرزا هدایت الله قزوینی شهیدی؛ میرزا یحیی امام جمعه خوئی؛ میرزا یوسف مجتهد تبریزی؛ [۱۴۷]
علماء معاصرین، ص۱۱۴-۱۱۶.
[۱۴۸]
مستدرکات اعیان الشیعه، ج۳، ص۳۲۹.
[۱۴۹]
فرهیختگان آذربایجان، خطی.
۴.۸ - زندگی فاخرانهمرحوم آیت‌الله فاضل ایروانی بسیار فاخرانه زندگی می‌کرد و دارای خدم و حشم بود، ولی مرحوم آیت‌الله شیخ محمد حسن مامقانی بسیار فقیر و تهی دست بوده، و زمانی که از او پرسیدند: این که یک روحانی آن طور با رفاه زندگی می‌کند و یک روحانی تا این حد تحت فشار اقتصادی باشد، چه گونه باید توجیه شود؟ فرمودند: او عزت اسلام است و من زهد اسلام هستم. [۱۵۰]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۲۱۹.
۴.۹ - احترام آیت‌الله مامقانی به آیت‌الله فاضل ایروانیآیت الله ملا علی واعظ خیابانی می نویسد: در حال حیات مرحوم فاضل ایروانی یکی از منسوبان ما از مرحوم آیت‌الله آقا شیخ حسن مامقانی، رحمة‌الله‌علیه ، مسئله‌ای استفتا کرده بود. ایشان در جواب نوشته بودند که: مادامی که آقای فاضل در حال حیات است، از ما استفتا نکنید که صحیح نیست ما اظهار رای بکنیم. و حال آن که آقای شیخ در آن زمان مجتهد مسلم و صاحب رای و مرجع تقلید بودند. [۱۵۱]
علمای معاصرین، ملا علی واعظ خیابانی، ص۲۲.
[۱۵۲]
وقایع الایام، ملا علی واعظ خیابانی، ج۲، ص۶۲۱.
۴.۱۰ - تاثیر فتوای آیت‌الله فاضل ایروانیآیت الله ملا علی واعظ خیابانی می گوید: شخص موثقی از اقوام ما نقل کرد که بعد از این که رساله ی عملیه آقای فاضل ایروانی در تبریز طبع شد، من مقدار کثیری حمل کرده به نجف بردم. در خانقین ضبط کردند که باید تفتیش بشود و یکی از آن رساله‌ها برداشته، پیش قاضی بردیم. چون قاضی رساله را گشود، احکام اموات آمد که مذکور بود واجب است تجهیز میت مسلم، خواه سنی و خواه شیعه. قاضی خیلی خوش وقت شد. گفت : این عالم بسیار خوش عقیده بوده است، اسم این شخص چیست؟ گفتم : ملا محمد ایروانی مرجع تقلید ما است. دفتر خود را برداشت، اسم او را ثبت کرد که فلان عالم از شیعه در رساله خود سنی و شیعه را در احکام تجهیز مساوی دانسته و رساله‌ها را رد نمودند و قاضی نفهمیده بود که این مسئله بین علمای امامیه اتفاقی است. [۱۵۳]
وقایع الایام، ملا علی واعظ خیابانی، ج۲، ص۲۲.
[۱۵۴]
وقایع الایام، ملا علی واعظ خیابانی، ج۲، ص۶۲۱.
۴.۱۱ - آیت الله فاضل ایروانی از منظر یک زائرآیت الله ملا علی واعظ خیابانی می نویسد: شخص موثقی نقل نمود که چون به نجف رسیدم، شب در نماز آقای فاضل حاضر بودم. زوار بعد از نماز اطراف آقا جمع شده، مسائل می‌پرسیدند. آقا تسبیح برداشته مشغول تعقیب شد. چون همه از استفتا فارغ شدند، آقا تسبیح را بر زمین گذاشته، همه ی مسایل مختلفه آن جمع را یک به یک جواب داد. باز تسبیح را بر داشته مشغول ذکر شد. [۱۵۵]
وقایع الایام، ملا علی واعظ خیابانی، ج۲، ص۲۲.
[۱۵۶]
وقایع الایام، ملا علی واعظ خیابانی، ج۲، ص۶۲۱.
۴.۱۲ - کتابخانه ی شخصیعلاقه و حرص وافر به مطالعه و اشتغالات علمی فراوان در طول شبانه روز و تبحر کافی در علوم مختلف علوم اسلامی، سبب ایجاد کتابخانه ی مفصل و معظمی گردید که حاوی کتاب‌های نفیس در علوم انسانی و اسلامی بود. امین الشرع خویی می نویسد: بعد از وفات آن جناب که کتب او را در صحن به حراج ریخته و مدت یک ماه فروش آن کتاب‌ها طول کشید، این بنده اکثری از آن کتاب‌ها را مطالعه نمودم. اولا همه جور کتاب را داشتند و اکثر آنها را به خط خودشان حاشیه نوشته و تحقیقات و تصرفات داشتند، حتی کتب نحویه و طب و حکمت و کلام و هیئت، همه را حاشیه نوشته بودند. قرارش بر این بود که هر کتاب که به دست ایشان می‌رسید از سر تا پا مطالعه نکرده، ول نمی‌کردند، حتی یک وقتی در کشتی خدمت ایشان بودیم. دو روز مدت راه ما کشید تمامی آن دو روز کتابی مطالعه می‌کردند. فرصتی کرده به آن کتاب نظر کردم. دیدم شرح تصریف تفتازانی است که هی مطالعه می‌کردند. التذاذ غریبی از تحصیل علم داشتند. [۱۵۷]
میراث اسلامی ایران (تذکرة المعاصرین)، امین الشرع خویی، ج۸، ص۴۱۶.
۴.۱۳ - آثار علمیاحاطه بر متون علمی، ادبی، فقهی، اصول، ... و تخصص و جامعیت در علوم عقلی و نقلی، سبب گردید که آثار سودمند و ارزشمندی از ایشان به یادگار بماند. شیخ آقا بزرگ تهرانی آنها را در الذریعه معرفی و تصریح کرده که نسخ خطی بعضی از آنها در نجف اشرف پیش فرزندش شیخ محمد جواد ایروانی است. فهرست آنها چنین است: ۱. حاشیه بر قوائد ۲. حاشیه بر تفسیر بیضاوی ۳. رساله عملیه ۴. اجتماع الامر و النهی ۵. المکاسب المحرمه ۶. البیع ۷. اصول الفقه ۸. الاجتهاد و التقلید ۹. الاجزاء ۱۰. الاستصحاب [۱۶۷]
الذریعه، آقا بزرگ تهرانی، ج۲، ص۲۵.
۱۱. اصالة البرائة ۱۲. التعادل و الترجیح ۱۳. حجیتة المظنة ۱۴. رسالة فی صلاة الجماعة ۱۵. تعلیقه بر رسائل [۱۷۲]
ریحانة الادب، اعتمادالسلطنة، ج۴، ص۲۷۹.
۴.۱۴ - مدرسه آیت‌الله ایروانییکی از مدارس معروف حوزه ی علمیه ی نجف اشرف، مدرسه ی آیت‌الله ایروانی است که در زمینی به مساحت ۳۰۰ متر مربع در سال ۱۳۰۷ قمری در محله (عماره) نجف اشرف و در جنب منزل مرحوم آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی احداث گردید. بانی مدرسه، مرحوم حاج مهدی ایروانی است. این مدرسه، با راهنمایی و امر حضرت آیت‌الله فاضل ایروانی بنا شد و خود بانی، پس از وفات در کنار در شمالی مدرسه، در مقبره ی اختصاصی به خاک سپرده شد. بنا بر نظر مؤسس، پس از احداث مدرسه، تولیت آن به آیت‌الله فاضل ایروانی سپرده شد و بعد از او هم در دست فرزندان وی قرارگرفت. در یکی از نزاع‌های تاریخی بین دو قبیله عرب به نام‌های زگرت و شمرت، مدرسه ی ایروانی که از طرف قبیله زگرت به عنوان سنگر مورد استفاده قرار گرفته بود، به شدت آسیب دید و تخریب گردید. پس از آن جریان اندوه ناک مرحوم آیت‌الله حاج میرزا علی ایروانی خرابی‌های مدرسه را بازسازی کرد و آن مرکز علمی دوباره فعالیت علمی خویش را باز یافت. متاسفانه در دوره ی حکومت ننگین صدام عفلقی، این مدرسه علمیه با قدمت ۱۰۶ ساله خود به دست عوامل مزدور حکومت بعث عراق تخریب و با خاک یک سان شد. [۱۷۳]
خاندان ایروانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۴۹ـ۵۲.
۴.۱۵ - محمدفاضل ایروانی از منظر صاحب نظرانشرح حال نویسان در نوشته‌های خود، ایشان را ستایش و موقعیت علمی و دینی و اجتماعی او را تمجید کرده‌اند. ما برای نمونه سه مورد از آنها را متذکر می‌شویم: در مآثر و آثارگوید : آخوند ملا محمد ایروانی اصلا نجفی جوارا از جمله رؤسای مجتهدین درجه ی نخستین بود و در معقول و منقول و فروع و اصول، او را استادی اعظم و محققی مفخم می‌دانند. شهرتش ممالک اسلامیه روس و ایران و عثمانی و هند، همه را، فرو گرفته است و به جلالت شان و عظمت رتبه و علو مقام و رفعت مقدار بسیار کم نظیر بود و در اکثر علوم مانند فقه و اصول و رجال و فنون عقلانیه، از صنادید اساتید معدود می‌گردید. [۱۷۴]
ماثر و آثار، ج۱، ص۲۰۵.
آیت الله امین الشرع خویی نیز می‌گوید: آن جناب شخصی سیاه چرده و ضعیف الاندام و لاغر و خفیف الجثه و طویل اللحیه و القامه همی بودند... آن حضرت خود عالمی بود نحریر و بحری بود مواج از اکثر علوم مثل ریاضی و مجسطی و هیئت و نجوم و حکمت و کلام و طب و فقه و اصول و منطق بهره ی کامل و حظی وافر داشت. ... عالمی بدان سادگی و بی ساخته گی کم تر دیده می‌شود، منزه از لوث ریا و شائبه ی تزویر بود، مخصوصا در محاورات و نماز جماعت خیلی بی تکلف بودند و بی غایت، نساب بودند و انساب مردم را کما هو حقه می‌شناختند و چون بعضی از زوار یا اهل ایران به خدمتش می‌رسیدند از تمامی پدر و مادر و جد و جده اش خبر می‌دادند. و در نماز جماعت به اقل واجب اکتفا کرده و به اختصار می‌گذرانید. [۱۷۵]
میراث اسلامی ایران (تذکرة المعاصرین)، امین الشرع خویی، ج۸، ص۴۱۵-۴۱۶.
صدرالاسلام محمد امین امامی خویی هم می‌گوید: ایشان که خداوند بر او رحمت کند، فقیه، اصولی، متکلم، ادیب، دارای ذهن تیز، قلب پاک، فهم عالی، فکر درست، سلیقه ی راست، راه نیک، خوش مجلس، محاوره دوست داشتنی، دارای خلق و خوی بزرگوارانه، در دوستی پا برجا، متقی، باورع و بسیار خوش اخلاق بود. درک و فهم و ضبط مطالب او دقیق و نهایت سعی و تلاش در تحقیق و علم داشت و به انواع علوم از جمله حکمت متعالیه، طب، ریاضیات ، ادبیات، معانی، بیان، منطق مسلط بوده و حافظ الفیه ابن مالک و متون نحوی و فقهی و اصولی بود. [۱۷۶]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۲، ص۱۱۸۳.
۴.۱۶ - رحلتسرانجام این زعیم بزرگ شیعه و فقیه اهل بیت ، علیهم السلام، در صبح روز چهار شنبه دوم ربیع الاول سال ۱۳۰۶ قمری [۱۷۷]
ریحانة الادب، اعتمادالسلطنة، ج۴، ص۲۷۹.
[۱۷۸]
الذریعه، آقا بزرگ تهرانی، ج۲، ص۲۵.
در نجف اشرف چشم از جهان فروبست و به ملکوت اعلی پیوست. [۱۷۹]
علمای معاصرین، ملا علی واعظ خیابانی، ص۲۱.
جسم پاکش در مدرسه‌ای که خود بنا کرده بود به خاک سپرده شد.با انتشار خبر رحلت این عالم بزرگ اسلامی مجالس عزاء و سوگواری در بیش تر شهرهای اسلامی منعقد گردید و خطبا در منابر و شعرا در قصایدشان از خدمات ارزنده ایشان تجلیل کردند. [۱۸۰]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۲، ص۱۱۸۴.
سید جعفر حلی قصیده‌ای طولانی در رثای ایشان سروده است. [۱۸۱]
علمای معاصرین، ملا علی واعظ خیابانی، ص۲۱.
در عبارت «مذ ذاب قلب الدین» با حذف یاء طبق حروف ابجد ماده تاریخ وفات ایشان یعنی ۱۳۰۶ به دست می‌آید. [۱۸۲]
مرآة الشرق، صدرالاسلام امامی خویی، ج۲، ص۱۱۸۴.
۴.۱۷ - فرزندان و نوادگاناز آیت‌الله فاضل ایروانی سه فرزند فاضل و صالح به یادگار مانده که اسامی آنان بدین ترتیب است: ۱. میرزا محمود معروف به شیخ محمود ایروانی ؛ ۲. شیخ مرتضی ایروانی؛ ۳. شیخ محمدجواد ایروانی. [۱۸۳]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۳۱۶.
آیت الله حاج شیخ محمدجواد ایروانی در سال ۱۲۸۷ قمری در نجف اشرف دیده به جهان گشود و سطوح ابتدایی را در نزد شیخ عبدعلی حمایسی و شیخ حسن میرزا و شیخ ابراهیم سلماسی و خارج را از آیت‌الله ملا فتح الله شیخ الشریعه اصفهانی، آیت‌الله سید محمد کاظم یزدی ، آیت‌الله ملا محمدکاظم خراسانی ، فسلفه را از آیت‌الله سید حسین بادکوبه ای و ریاضیات را از آیت‌الله شیخ علی محمد نجف آبادی و آیت‌الله شیخ عبدالحکیم سبزواری آموخت و از آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی اجازه ی اجتهاد گرفت. از آثار او می‌توان به تعلیقه بر خیارات شیخ انصاری و تعلیقه بر ریاض المسائل را نام برد. ایشان در سال ۱۳۸۲ قمری در نجف اشرف بدرود حیات گفت و در صحن مطهر علوی و در حجره ی شماره ی ۵۳/۱ به خاک سپرده شد. [۱۸۴]
مشاهیر المدفونین فی الصحن العلوی الشریف، ص۲۷۱.
اسامی فرزندان آیت‌الله شیخ محمدجواد ایروانی بدین قرار است: ۱. میرزا محمد ایروانی. او در جوانی مرحوم شد. ۲. شیخ کاظم ایروانی . او اهل علم نبوده است. ۳. آیت‌الله شیخ محمد تقی ایروانی. [۱۸۵]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۳۱۷.
وی در سال ۱۳۳۲ قمری به دنیا آمد و ادبیات عربی را پیش شیخ حسن حمزاوی، شیخ محمود اشکوری، شیخ صالح جعفری، معالم و شرح لمعه را از میرزا محمد مرندی و دروس خارج فقه و اصول را از آیت‌الله میرزا فتاح شهیدی و آیت‌الله شیخ موسی خوانساری و آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی استفاده کرد و خود سال‌های سال در حوزه ی علمیه ی قم تدریس سطوح عالی همت گماشت. فرزندانش علی ایروانی (دبیر)، پرفسور عبدالله ایروانی، شیخ محمد باقر ایروانی، شیخ علی ایروانی از روحانیون و فرهگنیان‌اند. [۱۸۶]
بلوغ الامانی، سید محمد تقی حشمت الواعظین طباطبایی قمی، ص۳۱۸ـ۳۲۱.
۵ - پانویس
۶ - منبعسایت فرهیختگان تمدن شیعه، برگرفته از مقاله«محمدفاضل ایروانی». |